Legging Stolpersteine in Lochem, met een bijzonder verhaal

0
Marijke de Gooijer onthult de Stolpersteine voor het gezin Leverpoll, op de hoek van Brouwhuissteeg en Walderstraat (foto: Stichting Stolpersteine Lochem)

LOCHEM – In Lochem zijn woensdagmiddag (24/5) opnieuw 8 Stolpersteine gelegd. Vijf ter hoogte van Markt 25 – het pand van Zeeman – en drie bij de Brouwhuissteeg 1. Aan die laatste locatie kleeft een bijzonder verhaal. Niet zo lang geleden meldde zich Marijke de Gooijer uit Wijk bij Duurstede met twee brieven die Janny (Jannetje) Leverpoll aan haar moeder schreef. Het zijn aangrijpende brieven van een toen 10-jarige meisje die nog niet weet wat haar te wachten te staat, maar de argwaan en onzekerheid zijn voelbaar.

Volgende week volgt meer informatie over de brieven…

De Stolpersteine bij de Brouwhuissteeg liggen feitelijk in de Walderstraat. Op de hoek hadden de ouders van Janny – Izaäk Leverpoll en Cato Leverpoll-Vromen een winkel met kleding en/of manufacturen. Ze woonden boven de winkel. De opgang naar de woning bevond zich in de Bouwhuissteeg. Het gezin werd begin oktober 1942 – tijdens het Loofhuttenfeest – afgevoerd naar Westerbork.

Bestemming

De drie struikelstenen werden onthuld door Marijke de Gooijer, die in Lochem een goede bestemming zocht voor de brieven uit de nalatenschap van haar in 2017 overleden moeder Rity van der Hert, die vroeger aan de Nieuweweg in Lochem woonde. Ze kwam via het Historische Genootschap in contact met de Stichting Synagoge Lochem en de Stichting Stolpersteine Lochem. Woensdag trof Marijke de Gooijer de respectievelijke voorzitter Paul Roodbol, Jaap Nijstad en Pieter Arts.

“We waren allemaal onder de indruk van de samenloop van omstandigheden waarbij de struikelstenen, die voor Janny en haar ouders gelegd zouden gaan worden en de opeens ‘boven water gekomen’ persoonlijke brieven van haar”, zegt Marijke. Haar moeder is altijd erg verdrietig gebleven over het verdwijnen van haar vriendinnetje en heeft de brieven altijd goed bewaart. Pas toen haar dochter een jaar of dertig was vertelde ze het verhaal en toonde ze de brieven.

Westerbork

Marijke is blij dat de brieven een plek krijgen in de voormalige synagoge in Lochem en in het archief van het Historisch Genootschap. Dat zullen goede replica’s zijn. De originelen gaan naar Herinneringscentrum Kamp Westerbork. “De brieven zijn aangrijpend en zullen voor veel mensen – bijvoorbeeld de schoolkinderen van groep 7 en 8 die in Lochem jaarlijks deelnemen aan het Westerbork-project – inzicht geven in wat de oorlog met zich meebracht”, zo zegt Marijke.

Het gezin Leverpoll werd in mei 1943 door de nazi’s omgebracht in Sobibor. Janny was toen nog maar 11 jaar oud. Haar brieven zeggen veel over de omstandigheden waaronder joodse mensen werden weggevoerd en gevangengehouden. De laatste brief aan Rity en haar ouders moet uit Kamp Westerbork zijn gesmokkeld. Marijke de Gooijer maakte de onderstaande transcripties. Ze zegt erg onder de indruk te zijn van het werk van de genoemde stichtingen. “En in gedachten heb ik vandaag veel met mijn moeder gepraat. Zij zou erg dankbaar zijn voor dit alles.”

Lees verder onder de foto…

De Stolpersteinde voor Brouwhuissteeg 1 (foto: Stichting Stolpersteine Lochem)

Markt 25

Woensdag werden op de Markt nog eens vijf Stolpersteine onthuld. Deze houden de herinnering levend aan Isaac de Jong, Roseli de Jong-de Jonge, Naomi de Jong, Jochebeth de Jong en Mozes Fortuin die het pand Markt 25 bewoonden. Hier waren twee woningen. Het ging overigens om een symbolische onthulling. De stenen worden pas later echt gelegd omdat de Markt de komende tijd op de schop gaat.

Het verhaal gaat dat Mozes Fortuin ooit een fabriek was begonnen dat elastieken bretels, jarretels en sokophouders produceerde. Hij woonde toen met zijn vrouw Marianne van Gelder en drie kinderen op het adres Stationsweg 24, een van de geschakelde herenhuizen die bekend staan als Bella Vista aan de tegenwoordige Graaf Ottoweg. Op enig moment verhuisde Mozes en Marianne naar Markt 25.

Apeldoorn

Echtgenote Marianne stierf op 28 november 1941 een natuurlijke dood. Zoon Abraham, zijn vrouw Rosette en hun vier kleine kinderen vonden eind 1942, dan wel in de loop van
1943 een gewelddadige dood in Polen. Mozes heeft dit immense verlies nooit kunnen verwerken. Nadat hij was ondergebracht op een onderduikadres bij bakker Starink aan de Kaijersdijk 18 in Apeldoorn zou hij daar, volgens een overlijdensakte, op 18 november 1944 zijn bezweken aan een hersenbloeding.

Anderzijds wordt gesuggereerd dat hij zelfmoord zou hebben gepleegd. Omdat hij onderduiker was, was een illegale begraafplaats geboden. Dit werd de tuin van de genoemde bakker. Na de oorlog vond hij zijn definitieve rustplaats, bij zijn vrouw Marianne, op de begraafplaats van Wassenaar.

Gezin De Jong

Het gezin De Jong werd in mei 1936 ingschreven in de burgelijke stand van Lochem. Ze waren afkomstig uit Almelo. In 1937 kocht vader Isaak, samen met zijn jongere broer Salomon, het woonhuis met pakhuis aan de Markt 25. Isaac had een groothandel in levensmiddelen die volgens de regels van de Joodse spijswetten waren bereid. Hij hield zich daarbij vooral bezig met de handel in koosjere roomboter.

Dochter Naomi maakte zich met, haar mulodiploma, verdienstelijk in de zaak van haar vader. De Joodse Raad gaf het gezin te verstaan dat het per 1 juli naar Amsterdam diende te verhuizen. In de administratie van Joodse Raad staan, zoals gebruikelijk, ook de namen en geboortedata van de overige gezinsleden vermeld.

Duitse pleegdochter

Opvallend was de vermelding van pleegdochter Elfriede Häusler, geboren op 16 januari 1923 in het Duitse Duisburg. Begin 1940 was zij haar moederland ontvlucht voor de terreur van de nazi’s.  Na enkele adressen in het westen van Nederland werd het gezin van Roseli en Isaak een veilig geacht onderkomen.

Op 27 mei 1943 werd het gezin De Jong naar Kamp Westerbork gedeporteerd, van waar het drie dagen later op transport naar Sobibor werd gezet. Bij aankomst, op 4 juni, werden Isaac, Roseli, Naomi en Jochebeth onmiddellijk vermoord. Elfriede Häusler overleefde de oorlog. Uit naoorlogse administratie van het Roode Kruis blijkt dat zij enige tijd werkzaam was bij het Centraal Israëlitisch Ziekenhuis in Amsterdam en uiteindelijk de wijk nam naar Israël.

De brieven

Transcriptie brieven van Janny Leverpoll aan Rity van der Hert, door Marijke de Gooijer:

Brief 1, geschreven onderweg van Lochem naar Westerbork

Lieve Rity, 

Jammer (dat) ik je niet meer goeiendag kan zeggen.
Je hebt het zeker al gehoord. Ik zit nu Al van 10 uur savond tot 3 uur ik moet om half 7 naar de trein en ga dan met moeder en nog wat mensen naar Arnhem daar kom ik vader tegen wat er dan gebeurd weten we niet, misschien naar Polen of naar Westerbork.

Er gaan ook wat kleine kinderen mee. Het is hier er(g) druk en ben natuurlijk erg moe want ben de hele avond al hier. Ik heb ook al in een cel geslapen.

Nu doe de groeten vooral aan je vader, moeder en Erie.
Nu tot ziens. Vele groeten van

Janny L.

Daag
Gegroet tot spoedig wederziens

To

(De brief eindigt met een korte groet van To, (Cato), Janny’s moeder)

——————————————————————————————-

Brief 2, geschreven in Westerbork en vermoedelijk uit het kamp gesmokkeld

Tien voor Half zes

Lieve Tante Marie oom Kees en Rity

Kijkt u niet naar mijn hanepoot want mooi schrijven kan ik niet.
Ik zit nu in een kamertje met Moeder, Tante Door en Herman. We zijn gelukkig even uit de schuur, ik bedoel de barak maar het lijkt wel een schuur, een vreselijke rommel.

Er is eerst een transport weggegaan maar is gelukkig weer teruggekomen. Wij spelen er wel maar gaan dan maar weer gauw naar binnen, anders verdwalen we. Vandaag hebben we erge schik gehad. Er zijn veel kleine kinderen en daar zijn wij ook veel bij.

We hebben vandaag wel lekker gegeten, snijbonen met aardappels om half 4. Brood hebben we de vorige avond gekregen voor vanmorgen,
op kruiwagens wordt het gebracht.

Moeder is haar grijze koffer kwijt. Daar zit al haar goed in. In de trein was het verschrikkelijk. In Arnhem moesten we stoppen en toen hebben ze ons maar zo laten rond lopen. En dat gesjouw, het was verschrikkelijk.

Ik heb mijn vlechten er af, erg vreemd er stonden een heleboel mensen om heen. Die juffrouw heeft haar duim er van bezeerd zo zeer deed het door die dikke vlechten. Vader vond het erg jammer.

Een lawaai op onze barak, verschrikkelijk, om 4 uur beginnen ze soms al te schreeuwen.

Rity hoe gaat het op school? Verveel je je wel eens? Is Henny nog kwaad op je? (dit heb ik van Anny K. gehoord) Zijn er nog veel beukenootjes?

Doe je de groeten aan Ery? Wat een vragen he maar nu schei ik uit

Nu daag,
Vele groeten
en voor Rity een kus

Janny,
De groeten aan Mies

p.s. Ik ga nu naar mijn vriendinnetje, ze heet Leni.

De groeten aan alle bekenden, daaag

Plechtigheid op de Markt bij de legging van 5 Stolpersteine (foto: Stichting Stolpersteine Lochem)