LOCHEM/BORCULO – De breuk in de persleiding die een jaar geleden zorgde voor een ernstige verontreiniging van de Berkel is ontstaan door een curieuze samenloop van omstandigheden. De calamiteit heeft 9 ton gekost, maatregelen om herhaling te voorkomen niet meegerekend. De betrokkenen traden vrijdag eensgezind naar buiten. In plaats van met de schuldvraag bezig te zijn willen ze vooral lessen trekken uit de gebeurtenis.
De persleiding brak op 4 november 2018 en kostte duizenden vissen het leven door zuurstofgebrek. Tienduizenden andere vissen zijn met behulp van lokale hengelsportverenigingen verplaatst naar schoner water. Het Waterschap Rijn en IJssel (WRIJ), FrieslandCampina en aannemer Pannekoek GGW uit Vaassen, die de persleiding heeft aangelegd, nemen elk hun verantwoordelijkheid om herhaling te voorkomen.
Drie hoofdoorzaken
Er speelden grofweg drie zaken een rol. Bij de aanleg on 2012 is in een koppeling tussen twee leidingdelen al een zwakke las ontstaan. Bij FrieslandCampina in Lochem en Borculo ontstonden norm-overschrijdende pieken in de zuurtegraad van het reinigingswater dat door de leiding wordt gestuurd. Het waterschap zag de gasvorming, met onder meer methaan, in de leiding oplopen en besloot de druk in de leiding flink op te voeren zodat dit potentieel explosieve gas bij de waterzuivering in Zutphen gecontroleerd te laten ontsnappen.
We hebben veel geïnvesteerd in verbetering van de ecologie van de Berkel. De gebeurtenissen van vorig jaar deden dan ook erg pijn. Daar heb ik wel eens slecht van geslapen. Dit mag niet weer gebeuren. De rivier is onze core-business en we beschouwen het echt als ‘onze Berkel’
(directeur Rudi Gerard van Waterschap Rijn en IJssel)
Ontluchtingssysteem
Gasvorming is op zich normaal, maar doordat de automatische ontluchtingspunten niet goed werkten door verontreiniging liep de hoeveelheid gas te ver op. De ontluchtingspunten slibden onder meer dicht door zogeheten ‘koolkiezel’ dat vrijkomt bij het productieproces van FrieslandCampina in Borculo. Het waterschap heeft het ontluchtingssysteem inmiddels vernieuwd. Het gas uit de leiding ontsnapt nu via een pijp ook op een hoger punt. Dichter bij de grond is risico op explosie hoger. Goede ontluchting vermindert de druk.
TNO-onderzoek
TNO onderzocht de calamiteit in technische zin en advies- en ingenieursbureau Witteveen+Bos bekeek of de calamiteit goed in aangepakt toen het zich ontrolde. Beide onderzoeken vonden plaats in opdracht van WRIJ, FrieslandCampina en aannemer Pannekoek.
Koppelingen controleren
De laatstgenoemde gaat naar aanleiding van de uitkomsten alle 16 soortgelijke koppelingen in de 17 kilometer lange persleiding tussen Borculo en Zutphen onderzoeken. Hoe dat moet is nog niet duidelijk. Ze overal opgraven ligt niet voor de hand, omdat dit het risico op nieuwe problemen zou vergroten. De aannemer hoopt de controle in het eerste kwartaal van 2020 te kunnen afronden.
Overigens heeft het waterschap in maart al getrainde speurhonden ingezet die het hele traject van de persleiding hebben besnuffeld. Ze zijn toen niet aangeslagen op lekkages.
Zuurtegraad reduceren
Friesland Campina gaat volgend jaar een nieuwe installatie van zo’n miljoen euro bouwen die nieuwe pieken in de zuurtegraad moet voorkomen. Plantmanger Arjan Voermans van FrieslandCampina in Lochem legt uit: “Bij het reinigen van onze installaties gebruiken we een sterk verdund reinigingsmiddel. Daardoor komen veel melkresten vrij en dat zorg voor pieken in de zuurtegraad. De nieuwe installatie moet ervoor zorgen dat ons afvalwater altijd voldoet aan de normen.”
‘Noodpijp’ richting Haarlo
Het Waterschap heeft zoals gemeld het ontluchtingssysteem al vervangen. Daarnaast wordt nagedacht over de aanleg van een persleiding tussen de vestiging van FrieslandCampina en de rioolwaterzuivering in Haarlo. Op die manier, in geval van een calamiteit, bij wijze van spreken een knop worden omgezet zodat het afvalwater de andere kant opgaat. De beluchtingscapaciteit van de installatie in Haarlo is eerder al uitgebreid.
Koppeling
In geval van nood kan het afvalwater in Borculo in principe ook via het gemeentelijke rioleringsstelsel naar Haarlo worden getransporteerd. Daar zit de gemeente echter niet op te wachten, want via overstorten komt het dan mogelijk ook op het oppervlaktewater terecht. Het zuivelbedrijf en het waterschap bekijken momenteel met de gemeente Berkelland en de Omgevingsdienst Achterhoek of er een zogeheten koppelleiding kan worden aangelegd richting Haarlo.
Dat gaat opnieuw de nodige euro’s kosten. De calamiteit zelf heeft 9 ton gekost. Dat is verdeeld over de betrokken partijen, al willen ze niet kwijt hoe dat is verdeeld.
Natuur hersteld
De zuurstofgraad van het water in de Berkel is sinds december 2018 goed en wordt continu gemonitord door het waterschap. De visstand en de waterinsecten (macrofauna) in de Berkel hebben zich eveneens hersteld. Dit is belangrijk vanwege de ecologische functie van de Berkel: afgelopen jaren heeft het waterschap de rivier heringericht om de natuur en het waterleven te verrijken. Door de breuk stroomde er eiwitrijk restwater in de rivier. Dit zorgde voor zuurstofgebrek in het water, waardoor duizenden vissen in nood kwamen en verplaatst moesten worden. Hiervoor heeft het waterschap dankbaar hulp gekregen van de lokale visverenigingen.
Slibdepot Kanaaldijk
Tijdens de breuk is een nabijgelegen slibdepot van Rijkswaterstaat gebruikt om het restwater en later de gebaggerde water en bodem van het getroffen deel van de Berkel te bergen. Metingen van het waterschap geven aan dat het grootste deel van de grond vrij toepasbaar is en circa een kwart naar een erkende verwerker kan voor industriële verwerking. De metalen die in de grond van een van de depots zijn aangetroffen komen van de bodem van de Berkel en zijn daar niet gekomen door de leidingbreuk.
Aanpak in orde
Het bureau Witteveen+Bos vindt dat de calamiteiten-organisatie van het waterschap ‘effectief, gestructureerd en adequaat’ was. Het waterschap heeft, toen de leidingbreuk ontdekt werd, het betrokken gedeelte van de Berkel zo snel mogelijk ingedamd en het restwater omgeleid naar het nabijgelegen slibdepot van Rijkswaterstaat. De aanwezigheid van dit depot was een groot geluk bij een ongeluk.
In de Berkel zijn onder andere zuurstofmatten geplaatst, vissen overgeplaatst en dode vis geruimd. Na afloop is de bodemlaag en het water van het getroffen deel van de Berkel ook afgevoerd naar het slibdepot en schoongemaakt. Dit vond plaats van 4 november tot en met 5 december 2018, toe de Berkel weer gewoon kon door stromen.
Rudi Gerard, directeur van het Waterschap Rijn en IJssel
